สลากภัต (บาลีใช้คำว่า สลากภตฺต) เป็นคำศัพท์ที่มีมาในพระวินัยปิฎก เป็นหนึ่งในวิธีถวายทานแด่พระสงฆ์ว โดยการให้พระสงฆ์ทำการจับสลากเพื่อรับการถวายภัตตาหารหรือปัจจัยวัตถุสิ่งของจากผู้ศรัทธาถวาย เป็นการอนุเคราะห์แก่ผู้ศรัทธามากแต่มีวัตถุปัจจัยที่จะถวายมีจำนวนจำกัดซึ่งไม่สามารถที่จะถวายแด่พระสงฆ์ได้ทั้งหมดทุกรูป

เราถวายถวายสลากภัตในโอกาสใด

อันที่จริงแล้วผู้มีจิตศรัทธาสามารถที่จะถวายสลากภัต หรือวัตถุปัจจัยโดยการที่ให้พระสงฆ์ทำการจับสลาก (หรือเราจะเป็นผู้จับเองก็ได้) ได้ในทุกโอกาส ไม่ได้จำกัดกาล เช่น เรามีประคดเอวสายหนึ่ง (ไม่ใช่ภัต แต่ถวายด้วยวิธีสลากภัตได้) นำเข้าไปถวายพระในวัดซึ่งมีพระ ๔ รูป แต่เราไม่รู้จะถวายรูปไหนดี เราก็สามารถถวายเป็นของสงฆ์ให้ท่านแจกจ่ายกันเอง หรือถวายโดยให้ท่านจับสลากก็ได้ (จริง ๆแล้วไม่ค่อยนิยมทำกัน แต่ก็ทำได้ ยกตัวอย่างขึ้นมาให้เข้าใจเท่านั้น)

แต่ในประเทศไทย การถวายสลากภัตกลายเป็นประเพณี จึงมีประเพณีสลากภัต ทางภาคเหนือเรียกว่า ประเพณีทานก๋วยสลาก ตามวัดหรืออารามต่าง ๆ โดยจัดให้มีขึ้นในช่วงเดือน 6 จนถึงเดือน 8 ซึ่งเป็นช่วงที่มีผลไม้อุดมสมบูรณ์ โดยคณะผู้มีศรัทธาทั้งหมู่บ้านจะรวมตัวกันนำผลไม้และสำรับอาหารคาวหวานไปตั้งเป็นสลากเพื่อถวายพระภิกษุที่ได้นิมนต์มาจากวัดต่าง ๆ เป็นประเพณีที่ยิ่งใหญ่สำหรับหมู่บ้านและวัดนั้น ๆ ประเพณีการถวายสลากภัตนี้ในแต่ละภูมิภาคอาจจะมีการกำหนดวันเวลาและรายละเอียดในการจัดประเพณีที่แตกต่างกันออกไป

ถวายสลากภัตในเวลาที่เรามีจิตศรัทธา มีเครื่องไทยทานน้อย แต่มีพระสงฆ์ผู้รับมากกว่า

คำถวายสลากภัต

เอตานิ มะยัง ภันเต สะลากะภัตตานิ สะปะริวารานิ อะสุกัฏฐาเน ฐะปิตานิ ภิกขุสังฆัสสะ โอโณชะยามะ สาธุ โน ภันเต ภิกขุสังโฆ เอตานิ สะลากะภัตตานิ สะปะริวารานิ ปะฏิคคัณหาตุ อัมหากัญเจวะ มาตาปิตุอาทีนัญจะ ปิยะชะนานัง ทีฆะรัตตัง หิตายะ สุขายะ ฯ

ข้าแต่พระสงฆ์ผู้เจริญ ข้าพเจ้าทั้งหลาย ขอน้อมถวาย สลากภัตตาหาร พร้อมกับของบริวารซึ่งตั้งไว้ ณ ที่โน้นเหล่านั้น แก่พระภิกษุสงฆ์ ขอพระภิกษุสงฆ์ จงรับสะลากะภัตตาหาร พร้อมกับของบริวารเหล่านั้น ของข้าพเจ้าทั้งหลาย เพื่อประโยชน์ เพื่อความสุข แก่ข้าพเจ้าทั้งหลายด้วย แก่ปิยะชนทั้งหลาย มีมารดาบิดาเป็นต้นด้วย ตลอดกาลนาน เทอญ ฯ

อานิสงส์ของการถวายสลากภัต

โดยสลากภัตเป็นการถวายทานที่นับเนื่องในสังฆทานจึงมีอานิสงส์มาก เพราะถือว่าแม้จะตั้งสลากถวายกับพระภิกษุรูปใดรูปหนึ่งที่จับสลากได้ ย่อมเท่ากับถวายกับพระสงฆ์ทั้งหมด เพราะสลากที่จับนั้นพระสงฆ์ทุกรูปในอารามนั้นมีสิทธิ์ได้ นอกจากนั้นสลากภัตยังเป็นหลักการในพระวินัยที่พระพุทธเจ้าทรงวางไว้เพื่อสร้างจิตสำนึกความเท่าเทียมกันและสร้างความเป็นอันหนึ่งเดียวกันแก่คณะสงฆ์

๑. ผู้ทำบุญได้มีความสบายใจที่ได้นำพืชผลิตผลที่ตนได้ลงแรงปลูกมาทำบุญในพระพุทธศาสนา
๒. เป็นการทำนุบำรุงพระพุทธศาสนา โดยการถวายภัตตาหาร ผลไม้ เครื่องไทยธรรมแด่พระภิกษุสามเณร ผู้ปฏิบัติดีปฏิบัติชอบให้เป็นกำลังสืบทอดพระพุทธศาสนาต่อไปอีก
๓. เป็นการส่งเสริมผลิตผลทางการเกษตร โดยเผยแพร่พันธุ์ผลไม้พันธุ์ชั้นดี ให้คนได้รู้จัก อันได้มาจากการถวายสลากภัต
๔. เป็นการปลูกฝังคุณธรรม คือการขจัดความเห็นแก่ตัว โดยการเลือกสิ่งที่ดีที่สุดมาทำบุญ นอกจากนี้แล้วยังเป็นการสร้างความสามัคคีให้เกิดขึ้นในหมู่คณะ เป็นการเชื่อมความสัมพันธ์ระหว่างวัดกับชุมชนอีกด้วย ในปัจจุบันนี้การถวายสลากภัต จัดว่าเป็นการส่งเสริมประชาธิปไตยด้วย เพราะว่าเป็นการถวายโดยไม่เจาะจงรูปใด
๕. เป็นการรักษาประเพณีอันดีงามให้สืบทอดสู่ลูกหลานต่อไปในภายภาคหน้าอีกด้วย