คุณพ่อคุณแม่เล่าให้ฟังว่า ในสมัยโบราณนานมาแล้ว (คุณพ่อคุณแม่ก็ไม่เคยเห็น) เมล็ดข้าวเกิดมีขึ้นเองตามธรรมชาติโดยไม่ใครเพาะปลูก และมีเมล็ดขนาดใหญ่มาก ใหญ่กว่ากำมือของมนุษย์เราประมาณ 5 เท่า ก็คือใหญ้เท่าลูกมะพร้าว หรือใหญ่เท่าหัวคนนั่นแหล่ะ เมล็ดข้าวนั้นมีสีเงินและมีกลิ่นหอมเป็นอย่างมาก มนุษย์ได้ทำการหุงกินเมล็ดข้าวชนิดนี้กันมาเป็นเวลานาน
ต่อมาหญิงหม้ายคนหนึ่ง ได้สร้างยุ้งฉางให้ข้าวมาอยู่ในยุ้งฉาง แต่แม่หม้ายคนนั้นเป็นคนที่มีจิตใจที่หยาบช้า ทำการตีข้าวเมล็ดใหญ่ด้วยไม้ เมล็ดข้าวจึงแตกหักและปลิวไปตามสายลม เมล็ดข้าวที่แตกหักเหล่านั้นที่ปลิวไปตกในป่าก็เกิดเป็นข้าวป่าข้าวดอย ปลิวตกไปในน้ำก็กลายเป็นข้าวนา มีชื่อว่านางพระโพสพ และนางพระโพสพนี้ก็อาศัยอยู่กับปลาในหนองน้ำ
นางพระโพสพโกรธมนุษย์มนุษย์ (หญิงหม้าย) ที่ทำกับตนเช่นนี้จึงตัดสินใจจะไม่กลับไปอยู๋กับพวกมนุษย์อีก มนุษย์จึงไม่มีข้าวกินอดยากนับพันปี ต่อมาได้มีลูกชายเศรษฐีไปเที่ยวในป่าแล้วหลงทางเข้านั่งร้องไห้ที่ข้างหนองน้ำ ปลากั้ง (หรือปลาก้าง ปลาน้ำจืดชนิดหนึ่งในวงศ์ปลาช่อน) เกิดความสงสารจึงได้ขอร้องให้นางพระโพสพช่วยบอกทางกลับให้ นางพระโพสพจึงได้เล่าถึงความใจร้ายของแม่หม้ายให้แก่เขาฟัง ลูกชายเศรษฐีจึงได้ขอร้องอ้อนวอนเพื่อให้นางพระโพสพกลับไปเหมือนเดิม แต่นางไม่ยอม เทวดาจึงได้แปลงตัวเป็นปลากับนกแก้วมาอ้อนวอนขอให้นางกลับไปดูแลเหล่ามนุษย์และพระศาสนา เพราะจะมีพระพุทธเจ้าบังเกิดขึ้นบนโลก เมื่อนางพระโพสพได้ฟังเช่นนั้นจึงยอมกลับไปเมืองมนุษย์อีกแต่มีข้อแม้ว่าเมล็ดข้าวนั้นจะเล็กลง มนุษย์ต้องทำการเพาะปลูกเอง เมื่อจะตำข้าวต้องทำพิธีขออนุญาตต่อนางพระโพสพ และเมื่อได้เก็บเกี่ยวข้าวเสร็จแล้วเมนุษย์ต้องทำพิธีสู่ขวัญข้าวด้วย. ต่อมาเมื่อพระพุทธศาสนาอุบัติขึ้น ให้ทำบุญกองข้าว ทำด้วยด้วยข้าวใหม่หน้าลาน
ข้าวถือว่าเป็นสิ่งสำคัญต่อชีวิตมนุษย์มาแต่โบราณกาล จึงมีเรื่องเล่าเกี่ยวกับข้าวมากมาย พ่อแม่พูดให้ฟังว่า แม้ไม่มีทรัพย์สินอื่นใด ก็ขอให้มีข้าวเต็มยุ้งฉางก็พอใจแล้ว อีกอย่างมีเกี่ยวกับเมล็ดข้าวใหญ่เท่าลูกมะพร้าวคนเฒ่าคนแก่เล่าให้ฟังว่าเคยพบเจอในองค์พระธาตุพนม คราวที่พระธาตุพนมล้ม จริงหรือไม่ผมไม่ทราบ
ส่วนแม่หม้ายนั้น รู้สึกว่าเป็นหญิงที่ได้รับการรังเกียจมาแต่โบราณ หลายเรื่องที่นิทานพื้นบ้านมีแม่หม้ายเข้ามาเกี่ยวข้อง อย่างตำนานหนองหานเป็นต้น หญิงหม้ายมักได้รับความรังเกียจ ไม่มีใครคบหาสมาคมและถูกสร้างให้เป็นคนที่ทำอะไรไม่ดีงาม
